War and Peace Blog

Blog post # 9, 10 maart 2022

De Russische inval in Oekraïne heeft in Europa voor een brede consensus gezorgd over de noodzaak van een stevige reactie, inclusief het sturen van wapens. Duitsland zet zijn historische gevoeligheden opzij en investeert grootschalig in defensie: de kanselier noemt het een Zeitenwende. De EU, als vredesproject ontstaan, gaat voor het eerst in de geschiedenis zelf wapens leveren. Deze worden betaald, oh ironie, uit haar Peace Facility.

In Nederland zijn zelfs vredesbeweging PAX en GroenLinks, een partij met pacifistische wortels, voorstander van wapenleveranties. Wat een verschil met de jaren tachtig van de vorige eeuw, toen de vredesbeweging een miljoen mensen op de been bracht om te demonstreren tegen de plaatsing van kernwapens in het kader van de Koude Oorlog tussen de Sovjetunie en het Westen.

De stemming in Europa doet bijna oorlogszuchtig aan. Politici, bedrijven en maatschappelijke organisaties buitelen over elkaar heen om in de sterkst mogelijke bewoordingen afstand van Rusland te nemen. Sancties worden niet alleen ingezet door regeringen die hopen Poetin daarmee te dwingen de strijd te beëindigen. Ook bedrijven, musea, ziekenhuizen, universiteiten, sportbonden en orkesten zeggen hun samenwerking met Russische partners op, soms in opdracht van de regering, soms uit eigen beweging. Russische wandelaars zijn niet meer welkom bij de Nijmeegse Vierdaagse. Een Tsjaikovski en Stravinsky-festival in Haarlem werd afgezegd. 

Het onderscheid tussen de Russische overheid en de Russische bevolking dreigt zo weg te vallen, ook al is Poetin Rusland niet. Dit blijkt alleen al uit de duizenden Russen die de straat opgaan om tegen de oorlog te demonstreren, ondanks het risico gearresteerd te worden. Maar zoals vaker is de nuance het slachtoffer van de oorlog. Het is, in de woorden oud-president Bush, een kwestie van “you’re either with us or against us”. 

Te midden van al deze anti-Russische daadkracht is er voor het pacifistische geluid geen ruimte. Pacifisten worden sowieso al vaak als naïevelingen gezien, en geconfronteerd met de brute Russische agressie nu helemaal. Toch hebben pacifisten dikwijls het gelijk aan hun kant. Want geweld biedt zelden een duurzame oplossing voor conflicten. Daarvoor is een politieke dialoog nodig. Onderhandelingen hebben een veel grotere kans van slagen dan oorlogvoering in het beëindigen van conflicten. Het is de enige mogelijkheid om de onderliggende problemen aan te pakken die tot een conflict hebben geleid. De onderhandelingen tussen de IRA en de Britse overheid en die tussen Colombia en de FARC zijn hiervan slechts twee voorbeelden.

Geweld daarentegen leidt meestal tot meer geweld. Zoals Hannah Arendt schreef: “the practice of violence, like all action, changes the world, but the most probable change is a more violent world.” Dit hebben we bijvoorbeeld in de oorlog tegen terreur kunnen zien. Alle moslimslachtoffers die daarbij zijn gevallen hebben radicalisering in de hand gewerkt. Veel aanslagplegers hebben het westerse antiterroristische geweld als reden gegeven voor hun acties. Ook zij zouden echter beter geweldloze methoden kunnen gebruiken, want onderzoek heeft aangetoond dat geweldloos verzet maar liefst twee keer zoveel kans van slagen heeft als gewelddadig verzet. In Italië bereikten de terroristische Rode Brigades weinig, maar zorgden miljoenendemonstraties voor de verwijdering van Amerikaanse kruisraketten. In de Filipijnen hadden decennia van gewelddadig verzet tegen dictator Marcos geen resultaat, maar bracht geweldloze actie zijn bewind ten einde.

Geweldloze actie lijkt misschien tandeloos, maar heeft grote resultaten geboekt zoals onafhankelijkheid (denk aan Gandhi’s India), democratie (Mandela’s Zuid-Afrika) en burgerrechten (Martin Luther King in de VS). Nota bene in Oekraïne hebben vreedzame demonstraties maar liefst tweemaal tot een politieke omwenteling geleid: tijdens de Oranjerevolutie van 2004 en tijdens de Maidan-protesten in 2013-4. 

Allemaal leuk en aardig, maar de vraag is natuurlijk: wat heb je nog aan geweldloos verzet als een kwaadwillend buurland met militaire overmacht je land binnenvalt? Er bestaan wel voorbeelden van geweldloze actie te midden van een gewapend conflict, maar die zijn meestal kleinschalig en lokaal van aard. In de Filippijnen wisten lokale gemeenschappen bij de strijdende partijen af te dwingen dat er wapenvrije zones kwamen waar ontwikkelings- en vredesprojecten konden worden ontplooid. Ook tijdens de oorlog die sinds 2014 woedt in Oost-Oekraïne zijn er dergelijke initiatieven geweest, zowel van pro-Oekraïense als van pro-Russische kant, en soms door beide groepen gezamenlijk. In sommige delen van de Donbas wisten actievoerders te voorkomen dat hun woonplaats zich aansloot bij de separatistische ‘republieken’ Donetsk en Lugansk. In Mykolaiv, Svatovo en Marioepol organiseerden activisten uit beide kampen patrouilles en checkpoints om gewapende actoren buiten te houden. Indrukwekkende acties, ook al was de bredere politieke impact beperkt. 

Misschien is er inderdaad momenteel geen ander antwoord op Poetins agressie mogelijk dan een militair antwoord. Maar daarmee hebben geweldloze benaderingen niet afgedaan. Geweld kan nooit een duurzame oplossing voor een conflict brengen. Ook midden in een oorlog is het van belang om geweldloze activisten in Rusland en Oekraïne te helpen en een platform te geven, wederzijds begrip te bevorderen en op zoek te gaan naar een bemiddelaar om tot een wapenstilstand te komen. 

Wat de sancties betreft: het is nodig dat die worden opgelegd omdat ze mogelijk invloed kunnen hebben op de Russische agressie. Dat daarmee ook Russische burgers worden geraakt is onvermijdelijk. Maar we moeten ervoor waken alle banden met de Russische samenleving door te snijden. De bevolking dreigt daardoor volledig geïsoleerd te raken, terwijl juist culturele en maatschappelijke connecties een rol kunnen spelen in het creëren van wederzijds begrip en het bieden van verschillende perspectieven op het conflict. Temeer daar de Russische bevolking door het aan banden leggen van de media een zeer gekleurd beeld van de oorlog krijgt voorgeschoteld. Het isoleren en straffen van de samenleving kan tot gevolg hebben dat de steun voor Poetin toeneemt. Het is daarom van belang om niet alle Russen over een kam te scheren en de cultuur en wetenschap buiten schot te laten, zolang die niet aan propaganda doen. 

Hoe makkelijk is het om ons te laten mee te slepen in de “with us or against us” dynamiek. Maar laten we te midden van alle spierballentaal en wapengekletter proberen om ruimte te bieden aan nuance. En laten we blijven zoeken naar vreedzame oplossingen voor het conflict.